Nuôi sói đồng cỏ

Trong buổi tiệc Tết của cộng đồng người Việt tại Thung lũng Silicon, bạn tôi kể rằng hồi nhỏ anh rất háo hức chờ Tết, vì đó là dịp hiếm hoi làng có điện.

Xuất thân từ vùng quê nghèo phía Bắc, anh học giỏi, vào đại học ở Hà Nội rồi nhận học bổng du học Mỹ. Những năm đầu ở Illinois, anh vừa học vừa bán sách cũ trên Amazon để trang trải. Vợ anh làm nghề nail, hai vợ chồng cùng chăm lo cho cậu con trai đầu lòng.

Hai mươi năm sau, anh là giám đốc công nghệ tại Meta, quản lý gần hai trăm chuyên gia đa sắc tộc. Cậu con trai ngày nào giờ đã vào một trường Ivy League, hứa hẹn nối nghiệp cha. Gia đình anh có thêm hai thành viên mới.

Chỉ trong một thế hệ, gia đình anh đã tạo nên một cuộc đổi đời ngoạn mục: từ ngôi làng không có điện đến vị thế vững chắc giữa trung tâm công nghệ thế giới.

Nhưng anh kể chuyện cũ không phải để nói về mình, mà để nói về Việt Nam: “Anh em mình mải lo cuộc sống, đâu hay đất nước đã chuyển mình.” Trong câu nói ấy, tôi cảm nhận sự bùi ngùi của người xa xứ và nỗi băn khoăn: liệu mình có thể làm gì cho quê hương?

Vài tuần trước, tôi ăn trưa với một chuyên gia người Việt đang trực tiếp tham gia cuộc đua AI giữa các gã khổng lồ công nghệ. Anh kể có những lúc phải làm việc ngày đêm, ngủ ngay trong bãi đậu xe, chờ vợ mang quần áo lên thay.

Dù rất bận, anh vẫn dành thời gian làm giáo sư thỉnh giảng cho một trường đại học ở Việt Nam. Tôi không cần hỏi lý do, vì đã nghe anh nhắc đến hai từ “Tổ quốc”.

Ước mơ đã đưa những người con đất Việt như chúng tôi đến những chân trời xa, nhưng mỗi khi gặp nhau, câu chuyện vẫn luôn hướng về nơi bắt đầu. Chính phủ và doanh nghiệp trong nước cũng tha thiết thu hút chất xám người Việt ở nước ngoài.

Cung và cầu đã có, nhưng vì sao những chuyên gia công nghệ hàng đầu như hai người bạn tôi vẫn chưa về?

Tôi thấy có hai rào cản khiến hai bên chưa đến được với nhau.

Thứ nhất là quy mô và chất lượng cơ hội chỉ có ở Thung lũng Silicon. Mỗi lần đứng trên hiên nhà nhìn xuống Mountain View hay hướng về San Francisco, tôi luôn thấy vừa choáng ngợp vừa háo hức. Một vùng đất nhỏ bé, gói gọn trong tầm mắt, nhưng chất chứa bao nhiêu vốn và tri thức công nghệ của thế giới. Chỉ cần ném một hòn đá, cũng có thể trúng một công ty tỷ đô.

Sống ở đây giống như sống trong tương lai, nơi xe tự lái chạy ngoài đường và những gì diễn ra hôm nay sẽ lan ra toàn cầu ngày mai. Với một sân chơi như vậy, việc người giỏi nhất muốn đến để thử sức là điều dễ hiểu.

Thứ hai, và lớn hơn, là bài toán tài chính. Doanh thu năm 2024 của Apple vượt 390 tỷ đô la, tương đương hơn 80% GDP Việt Nam. Với tiềm lực đó, họ dễ dàng trả lương triệu đô cho kỹ sư. Trong khi ở Việt Nam, ngay cả vị trí tổng giám đốc cũng hiếm khi đạt mức này.

Chênh lệch đó khiến những lời kêu gọi “đừng quan tâm lương bổng” trở nên phi thực tế. Mọi mối quan hệ chỉ bền khi đôi bên cùng có lợi. Sự hy sinh, theo định nghĩa, rồi sẽ hết.

Ngay cả khi một người sẵn sàng cống hiến, phía sau họ là gia đình. Trong một lần trò chuyện, khi chúng tôi nói vui rằng một chuyên gia AI sẽ về Việt Nam ba tháng, vợ anh liền hỏi: “Ba tháng?!” Cả bàn cười trừ rồi chuyển chủ đề.

Hai rào cản này, cùng với tư duy trông chờ vào sự hy sinh, tạo nên một vòng luẩn quẩn kinh điển của con gà và quả trứng: Việt Nam cần nhân tài để làm giàu, nhưng lại chưa đủ giàu để thu hút nhân tài.

Một vài doanh nghiệp trong nước đã nỗ lực, nhưng số chuyên gia hồi hương vẫn còn khiêm tốn. Lẽ tất nhiên, khi kinh tế phát triển, cơ hội sẽ nhiều hơn. Nhưng câu hỏi cấp bách là: có cách nào để tăng tốc không?

Tôi tin câu trả lời nằm ở lợi thế lớn nhất của Việt Nam: chúng ta có thể thiếu vốn, nhưng không thiếu người. Việt Nam có một thế hệ kỹ sư trẻ, nhiệt huyết, giỏi chuyên môn nền tảng và đặc biệt là “đói khát”: đói tri thức, khát khao vươn tầm thế giới. Đây là nguồn lực to lớn, nhưng chưa được khai thác hết.

Nhiều năm qua, chính sách chủ đạo của Việt Nam là “đón đại bàng”. Nhưng có lẽ chúng ta đã gọi sai tên. Những thực thể này không hẳn là đại bàng, mà giống những con hà mã.

Hà mã to, khỏe, nhưng chậm chạp và khó xoay trở. Khi một “hà mã” công nghệ đến Việt Nam, họ thường đã có sẵn chiến lược phân vai toàn cầu và lộ trình định sẵn cho chúng ta. Họ cứ thế làm theo kế hoạch, rất khó thay đổi.

Từng làm gần 12 năm tại Google, tôi thấy rõ một điều: công ty càng lớn thì càng chậm. Đó là lý do một startup non trẻ như OpenAI lại đang dẫn đầu trong cuộc đua AI.

Chính sự ì ạch và cồng kềnh khiến các “hà mã” khó giúp Việt Nam xây dựng một ngành công nghiệp bản địa. Nhà máy Intel là ví dụ rõ ràng: sau gần hai thập kỷ, vẫn chỉ làm đóng gói và kiểm thử. Tương tự, doanh nghiệp Việt cũng chỉ cung cấp hộp giấy hay linh kiện nhựa cho Samsung.

Khoảng cách công nghệ là một rào cản nữa. Một nền kinh tế đang phát triển không thể hấp thụ ngay quy trình của tập đoàn nghìn tỷ đô. Giống như học sinh tiểu học cố học thẳng kiến thức của giáo sư. Học từ các công ty nhỏ hơn, đi trước vài bước, sẽ thực tế hơn.

Dĩ nhiên, con đường “hà mã” không vô ích. Samsung đã phát triển từ nhà máy lắp ráp đến trung tâm nghiên cứu và phát triển trị giá 220 triệu đô tại Hà Nội. Nhưng quá trình ấy rất chậm.

Nếu chỉ chờ đợi một lộ trình dài hơi và bị động, chúng ta sẽ bỏ lỡ nhiều cơ hội. Để đi xa hơn và nhanh hơn, Việt Nam cần thêm một hướng đi thứ hai.

Tôi nghĩ về sói đồng cỏ (coyote) ở Bắc Mỹ. Chúng không phải chúa sơn lâm, nhưng là những bậc thầy sinh tồn. Nhỏ bé, lanh lợi, đi theo bầy và mạnh nhờ số đông. Giống như các startup công nghệ, chúng không chờ được cho ăn, chúng tự đi săn.

(Nguồn: Adobe Stock Photos)

“Nuôi sói đồng cỏ” là cách thu hút chất xám mà không cần cạnh tranh lương bổng với Thung lũng Silicon. Thay vì tìm người về nhận lương, hãy tạo điều kiện để họ đến Việt Nam mở công ty, trả lương cho người Việt.

Và quan trọng không kém, chiến lược này giải quyết được rào cản còn lại: cơ hội. Những nhà sáng lập tham vọng không cần rời Thung lũng Silicon. Họ có thể biến Việt Nam thành căn cứ chiến lược, nơi cung cấp đội ngũ kỹ sư xuất sắc như một “vũ khí bí mật” giúp họ cạnh tranh toàn cầu.

Cần nói rõ: tôi không cổ vũ làm gia công phần mềm giá rẻ. Mục tiêu là để kỹ sư Việt trở thành nhân sự chính thức của các startup toàn cầu, được tiếp cận tri thức, giải bài toán khó. Khi đó, họ sẽ có lương cạnh tranh, cổ phần và đầy đủ quyền lợi.

Với những gì đã trực tiếp trải nghiệm, tôi tin rằng, Việt Nam đang thuộc top đầu thế giới về tỷ suất giữa chất lượng nhân sự và chi phí đầu tư. Đã đến lúc chúng ta mơ giấc mơ lớn hơn gia công phần mềm.

Điều tôi nói không mới. Nhiều người đã làm, với mức độ thành công khác nhau. Nhiều startup của người Việt ở Mỹ tôi biết đều có đội ngũ kỹ sư tại Việt Nam. Một đàn “sói đồng cỏ” gốc Việt đang dần hình thành.

Là người điều hành một startup như vậy, tôi thấy Việt Nam có tiềm năng lớn để phát triển mô hình này, nhưng vẫn cần chính sách mạnh mẽ và đồng bộ hơn.

Trong chiến lược phát triển, tập trung vào thế mạnh sẵn có là nguyên tắc căn bản. Nếu đầu tư đúng mức vào nuôi dưỡng “sói đồng cỏ”, Việt Nam hoàn toàn có thể tạo ra lực lượng doanh nghiệp năng động, góp phần thúc đẩy đổi mới và tăng trưởng bền vững.

Thông điệp gửi đến các nhà sáng lập trên khắp thế giới cần thật rõ ràng: “Hãy đến Việt Nam xây đế chế của bạn. Hãy tuyển người Việt làm kỹ sư sáng lập. Chúng tôi có những kỹ sư giỏi nhất, khát khao nhất để cùng bạn chiến đấu.” Đây là lời mời gọi cho tất cả, không chỉ riêng những ai mang dòng máu người Việt.

Khi những “sói đồng cỏ” ấy lớn mạnh và vươn ra toàn cầu, họ không chỉ tạo giá trị kinh tế, mà còn trui rèn nên những thủ lĩnh, định hình một văn hóa chiến thắng cho thế hệ mới.

Và rồi, bạn tôi sẽ không phải chọn giữa sự nghiệp ở Thung lũng Silicon hay hy sinh để trở về. Họ có thể ngồi ở Palo Alto, dẫn dắt một startup có căn cứ tại Sài Gòn hay Hà Nội.

Khi đó, câu hỏi “liệu mình có thể làm gì không” sẽ không còn là trăn trở. Câu trả lời sẽ rất giản dị: Tài năng Việt có thể vừa xây dựng cuộc sống viên mãn cho gia đình, vừa tạo nên những “đại bàng” mới ngay trên đất mẹ.

Cảm ơn Vũ Hân, Lương Việt Quốc, Vũ Tú Thành đã đọc bản thảo và cho ý kiến. Một phiên bản bài này đã đăng trên VNEXPRESS.